اميرپويا قدسي
شهرمن آنلاین- همواره و در طول تاريخ، تزئين نماي دروني و بيروني بناها با استفاده از انواع كاشي، يكي از مهمترين روش هاي زيبا سازي ساختمان ها در معماري ايراني، به ويژه بناهاي مذهبي بوده است. معماران ايراني از ابتداي دوره ي اسلامي مبتكر و پيشرو در استفاده از كاشي‌هاي رنگي در نماي سازه‌ها بوده اند. از نظر ديداري، استفاده از رنگ‌هاي فيروزه‌اي و لاجوردي در پس زمينه‌ي اين كاشي‌ها و تركيب آن با رنگ خاكي و نخودي خشت و آجر، تركيبي بديع و چشم نواز به وجود مي آورد. گزينش و به كار بردن طيف‌هاي رنگ آبي و نيلي در پس زمينه‌ي كاشي‌ها، پيشامدي تصادفي نبوده و رنگ آبي علاوه بر ايجاد حس آرامش و سكون، به عنوان نمادي از رنگ نيلگون آسمان، به خصوص در گنبدها، به كار مي‌رفته است.
در ابتدا كاشي به صورت تك رنگ به كار برده مي‌شد. اما از قرن هفتم به بعد و پس از پيشرفت در صنعت و هنر كاشي سازي و ساخت انواع رنگ هاي لاجوردي، سفيد، زرد، آبي، قرمز و همچنين انواع لعاب هاي مورد نياز؛ كاشي هاي رنگي و هفت رنگ در مساجد و ساير بناهاي مذهبي به زيبايي به كار برده شده است. بناهايي مانند گنبد سلطانيه (704-713 هجري قمري )، مسجد جامع اشترجان (715 هجري قمري)، مسجد جامع ورامين (722 هجري قمري)، مسجد گوهرشاد مشهد (821 هجري قمري)، مسجد جامع اصفهان (متعلق به قرن هشتم هجري قمري)، مسجد علي اصفهان (بنا شده به تاريخ 929 هجري قمري)، مدرسه‌ي خان شيراز ( 1024 هجري قمري)، مسجد حكيم اصفهان ( 1067 هجري قمري) و مسجد وكيل شيراز ( 1187 هجري قمري) نمونه هايي از اين بناهاي تزيين شده با انواع كاشي‌هاي رنگي هستند.
از جمله انواع كاشي‌هاي به كار رفته در بناها مي‌توان به كاشي هفت رنگ، كاشي معرق (تراش)، كاشي با تلفيق آجر، كاشي زيررنگي (كه در محراب‌ها به عنوان تزئين به كار مي‌رفته است)، كاشي زرين فام، كاشي نره (كه بيشتر براي پوشش گنبدها به كار مي رفته است)، كاشي مهري، كاشي ابر و بادي، كاشي غازتغاري (اين نوع كاشي به صورت 6 گوش نيز ساخته مي‌شده و بيشتر به رنگ سبز تيره و هفت‌رنگ، رنگ آميزي مي‌شده و به علت زيبايي آن بيشتر در ازاره‌ها و حاشيه كتيبه‌ها كار مي‌رفته است.) كاشي طلايي (در برخي از انواع اين كاشي سطح آن را با طلاي خالص مي‌پوشاندند) اشاره كرد.
براي ساخت انواع رنگ از مواد معدني متنوعي استفاده مي شده است. به عنوان مثال تركيبي از سرب، براده‌ي مس، قلع، بلور و سنگ چخماق براي ساخت رنگ آبي و فيروزه اي؛ روي سوخته براي ساخت انواع رنگ زرد، قهوه‌اي و شكلاتي؛ سفيداب سرب و سفيداب روي براي رنگ سفيد؛ زنگار و کات کبود براي رنگ سبز و تركيب جيوه و گوگرد براي ساخت انواع تركيبات قرمز به كار برده مي‌شده است.
اما پس از ساخت و رنگ آميزي كاشي يكي از مهمترين مراحل كه هم باعث زيبايي و هم افزايش مقاومت آن مي شده لعاب‌كاري كاشي بوده است. لعاب‌كاري باعث افزايش تراكم، سختي و همچنين درخشنده شدن سطح كاشي مي شود و آن را در برابر برخي عوامل شيميايي پايدار و مقاوم مي‌سازد. ماده‌ي تشكيل دهنده‌ي لعاب»كوارتز« است. ماده‌ي ديگري نيز به آن اضافه مي‌گردد تا نقطه ذوب آن را پايين بياورد. ماده‌ي حاصله پودر بسيار نرمي است كه روي كاشي پخش شده و در كوره پخته مي‌شود. به اين ترتيب، لعاب تمام سطح كاشي را به صورت يك پوشش نازك و شيشه‌اي مي‌پوشاند.
پس از ساخت كاشي هاي رنگي، محل نصب آنها توسط معماران و كاشي كاران آماده مي‌شد.كاشي‌ها معمولاً با ملات هاي زودگير (مانند گچ و خاك) روي سطح ديوارها، محراب يا گنبد چسبانده مي‌شدند. اما پس از ساليان متمادي به مرور زمان و به دلايل مختلف از جمله رطوبت، يخ‌زدگي، تابش آفتاب و انبساط و انقباض ناشي از تغييرات شديد دمايي (به خصوص در فصل تابستان مناطق كويري و اختلاف زياد دماي شب و روز)و عوامل طبيعي ديگر مانند تگرگ، زلزله و همچنين انتقال تنش ها و حركات سازه‌اي بر كاشيكاري نما، كاشي ها دچار آسيب شده و بعضاً از سطح ديوار جدا مي گردد. يكي از اقدامات نادرست در مرمت، استفاده از مصالح ساختماني نامناسب و ناهمگون با شيوه‌ي سنتي مانند به كار بردن ملات ماسه - سيمان است كه صدمات جبران ناپذيري به كاشيكاري ها وارد مي‌آورد. همچنين طراحي، نقاشي و ساخت كاشي هاي از بين رفته با استفاده از مصالح و رنگ‌هاي مناسب و نصب آنها با شيوه‌اي صحيح و علمي مبحث بسيار مهمي است كه نه تنها براي مرمت بناهاي تاريخي بسيار حياتي‌ست بلكه در ترميم نماي سازه‌هاي جديدي كه بر اثر عوامل مختلف آسيب ديده‌اند نيز ضروري است. امروزه در تعميرات جرئي بناهاي جديد مي‌توان از كاشي سفيدي كه نقوش اسليمي بر اساس محل قرارگيري روي آن طراحي مي‌شود استفاده كرد. پس از طراحي نقوش، با استفاده از رنگ‌هاي مختلفي كه در بازار موجود است، كاشي رنگ آميزي مي‌شود. پس از خشك شدن به منظور تثبيت رنگ كاشي ترميم شده و افزايش مقاومت آن در برابر عوامل جوي مي‌توان يك لايه ماده‌ي جلادهنده و تثبيت كننده روي آن اسپري نمود. سپس كاشي‌ها در محل خود نصب مي شوند. براي نصب مي توان از چسب هاي مخصوصي كه بر پايه‌ي مواد شيميايي‌اي مانند پلي يورتان ساخته شده است استفاده كرد. همچنين لازم است درز تمامي بندها و كلاً هرنوع درز و شكافي، با چسب هاي مخصوص ضد آب بي‌رنگ پوشانده شود تا از نفوذ آب و يخ‌زدگي و به تبع آن جدا شدن كاشي از سطح ديوار جلوگيري شود. به طور كلي قبل از انجام هرگونه مرمت، ضروري است كارشناسان مربوطه نسبت به بازديد و ارائه راهكار مناسب براي ترميم آسيب‌ها با توجه به شرايط موجود اقدام كنند تا به ساير بخش‌هاي سالم نماآسيبي وارد نشود.
